چهارشنبه ی سوگ یا سور؟

چهارشنبه‌ سوری؛ از گذشته تا به امروز:

چهارشنبه‌سوری یکی از آیین‌های کهن ایرانی است که به‌ عنوان آغاز جشن‌های نوروزی شناخته می‌شود. این جشن که در آخرین سه‌شنبه شب سال برگزار می‌گردد، به نوعی مراسم خداحافظی با سال کهنه و استقبال از سال جدید است. مردم در این شب با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن، با خواندن اشعاری مانند «زردی من از تو، سرخی تو از من» تلاش می‌کردند تا بیماری‌ها و بدی‌ها را از خود دور کرده و به عبارتی انرژی مثبت جذب کنند.

نگاهی پیشینه و تاریخچه ی آن:

با وجود این که این آیین دقیقاً به شکل امروزی در ایران باستان نبوده، اما ریشه ‌های آن به جشن ‌های باستانی ایران بازمی‌گردد. برخی پژوهشگران معتقدند که چهارشنبه‌ سوری دنباله‌ ای از جشن سده، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی، است که در آن مردم آتش می‌افروختند و به شادی می‌پرداختند.

برخی تاریخ‌نگاران بر این باورند که شکل‌گیری چهارشنبه‌سوری در دوران زرتشتیان، زمانی که تقویم ایرانی تنظیم شد، اتفاق افتاد. در آن زمان، روز تحویل سال با سه‌شنبه مصادف بود و از آنجا که نیمی از این روز در سال گذشته و نیمی دیگر در سال جدید قرار داشت، مردم برای جشن گرفتن این تغییر، به پایکوبی پرداختند. این رسم به مرور زمان در تاریخ ایران تداوم یافت و در دوران اسلامی، به‌ویژه با توجه به باور اعراب درباره نحس بودن روز چهارشنبه، قوت بیشتری گرفت.

چهارشنبه‌سوری  نه ‌تنها در ایران بلکه در کشورهای همسایه نیز جشن گرفته می‌شود. کشورهایی مانند کردستان عراق، جمهوری آذربایجان، افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و ترکیه نیز این آیین را به شیوه‌های مختلف برگزار می‌کنند. حتی ایرانیان مقیم آمریکا و کانادا نیز مراسم چهارشنبه‌سوری را برگزار کرده و به این سنت کهن پایبند هستند.

چگونگی پایکوبی:

این جشن در مناطق مختلف ایران با آداب خاصی برگزار می‌شد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت بودند از:

            1.         بوته‌افروزی: خانواده‌ها هنگام غروب، بوته‌های خشک را در سه، پنج یا هفت دسته روی زمین قرار داده و آتش می‌زدند. سپس از روی شعله‌ها می‌پریدند و با خواندن جمله «زردی من از تو، سرخی تو از من» باور داشتند که ناراحتی و بیماری را به آتش سپرده و سلامتی و شادی دریافت می‌کنند.

            2.         فال‌گوش‌نشینی: افراد، به ‌ویژه دختران به اصطلاح دم‌بخت، نیت می‌کردند و سپس در تاریکی شب به صحبت‌های رهگذران گوش می‌دادند. اگر سخنان دلنشین و امیدبخش می‌شنیدند، نیت خود را برآورده می‌دانستند؛ اما اگر سخنان غمگین یا ناخوشایند می‌شنیدند، آن را به فال بد می‌گرفتند.

            3.         قاشق‌زنی: جوانان و کودکان با پوشاندن چهره خود و گرفتن کاسه‌ای فلزی، درب خانه‌های همسایگان را می‌زدند و با زدن قاشق به کاسه، درخواست هدیه‌ای مانند آجیل، شیرینی و یا پول می‌کردند.

            4.         کوزه‌شکنی: پس از پریدن از روی آتش، کوزه‌های قدیمی و کهنه را از بالای پشت‌بام به زمین می‌انداختند و می‌شکستند. اعتقاد بر این بود که با شکستن کوزه، بدیمنی و بلا از خانه دور می‌شود.

            5.         فال کوزه: در این رسم، کوزه‌ای پر از آب زیر ناودان گذاشته می‌شد و اعضای خانواده اشیایی مانند انگشتر یا مهره داخل آن می‌انداختند. صبح چهارشنبه، دختر نابالغی از کوزه یک شیء بیرون می‌آورد و هم‌زمان یکی از اشعاری را که روی کاغذ درون کوزه قرار داده شده بود، می‌خواند. از این طریق نیت افراد تعبیر می‌شد.

            6.         پختن آش ابودردا: خانواده‌هایی که بیمار داشتند، آش مخصوصی به نام آش ابودردا می‌پختند. مقداری از این آش به بیمار داده می‌شد و بقیه آن میان فقرای محله توزیع می‌گردید، به این امید که بیماری از خانواده شان دور شود.

            7.         شال‌اندازی: جوانان از پشت‌بام خانه‌ها، شالی یا دستمالی را به داخل خانه‌های اقوام و همسایگان آویزان می‌کردند. صاحب‌خانه بدون دیدن فرد، مقداری آجیل، شیرینی، تخم‌مرغ یا هدیه‌ای دیگر داخل شال می‌گذاشت و فرد شال را بالا می‌کشید.

داستان امروز: از سنت تا نقمت!

متأسفانه، در سال‌های اخیر، چهارشنبه‌سوری از یک جشن خانوادگی و سنتی، به میدانی برای استفاده از مواد محترقه خطرناک و انفجارهای مهیب تبدیل شده است. طبق آمار سال ۱۴۰۲، تعداد مصدومان چهارشنبه‌سوری ۳۲۵۳ نفر بوده که از این میان ۱۴ نفر جان خود را از دست داده‌اند. همچنین ۱۰۷۰ نفر دچار آسیب چشمی شده‌اند که متأسفانه برخی از آنها به تخلیه چشم منجر شده است. ۱۸۹ نفر نیز قطع عضو شده‌اند و بسیاری دیگر دچار سوختگی‌های شدید گردیدند.

چگونه چهارشنبه‌سوری ایمن و شادی‌بخش داشته باشیم؟

برای جلوگیری از حوادث تلخ، رعایت نکات ایمنی بسیار ضروری است:

            1.         از خرید و استفاده از مواد محترقه خودداری کنید.

            2.         کودکان و نوجوانان را تحت نظارت قرار دهید و به آنها بیاموزید که شادی واقعی در کنار خانواده بودن است، نه در انفجارهای پرخطر.

            3.         در جشن‌های محلی و خانوادگی شرکت کنید و با روش‌های سنتی و کم‌خطر، چهارشنبه‌سوری را برگزار کنید.

            4.         از روشن کردن بالن‌های آرزو خودداری کنید، زیرا می‌توانند باعث آتش‌سوزی‌های گسترده شوند.

            5.         در صورت وقوع حادثه، خونسردی خود را حفظ کنید و با اورژانس (۱۱۵) تماس بگیرید.

آشتی با سنت دیرینه...

چهارشنبه‌سوری، جشنی برای شادی و امید است، نه میدان جنگ و وحشت! به جای آنکه این شب را با صدای انفجار و ترس سپری کنیم، می‌توانیم با احترام به سنت‌های زیبای گذشته، آن را به جشن همدلی و مهربانی تبدیل کنیم و چه بسا سنت های گذشته را که در فوق یاد شد احیا کنیم.

به امید آغاز سال های متمادی با شادی و سلامت و بدون غم و اندوه برای ایرانیان.

گردآورنده:سیده طاهره پوراصغر